Heemschut en andere organisaties streden voortdurend in Amersfoort voor behoud van het erfgoed. deel 1
Uit het archief van Heemschut: Heemschut en het historische centrum van Amersfoort
Heemschut heeft de jonge kunsthistoricus en mediëvist Floris Harskamp gevraagd te duiken in ons archief en dit te koppelen aan een recente gebeurtenis. Hij heeft gekozen om aandacht te besteden aan historische gebouwen in het centrum van Amersfoort. In het verleden heeft Heemschut samen met lokale historische vereniging Oud Amersfoort flink moeten strijden voor behoud van het historische erfgoed. In drie delen volgen we een aantal geredde gebouwen. Het is overigens interessant dat in deze tijd Heemschut veel meer in de naoorlogse wijken actief is en opkomt voor religieus erfgoed en via SIESTA probeert het industriële verleden te behouden. Recentelijk nog het Warner Jenkinson gebouw. Het historische centrum is in rustiger vaarwater en het erfgoed wordt zeer gewaardeerd.
Attractief Amersfoort, op ontdekking in de Keistad (1)
Floris Harskamp
‘En juist met het oog op hernieuwde schoonheid dat wij u uitgenoodigd hebben ons te volgen naar de oude Eemstad. Amersfoort is niet alleen een stadje met prachtige overblijfselen uit vroegere tijden, het is ook een stad waar de positieve heemschut, het herstel van oude, maar vervallen schoonheid, het verwijderen van het leelijke en ontsierende, een hooge vlucht genomen heeft.’ In een bescheiden drieluik wil ik aan de hand van enkele architecturale hoogtepunten in de stad Amersfoort nader in het voetlicht brengen. In deze eerste partie: de Mariënhof.
Mariënhof
Toen omstreeks 1380 werd begonnen met de bouw van de nieuwe stadsmuur, viel een stuk land dat eertijds bekend stond als Den Hage, binnen de muren van Amersfoort. Het was pas honderd jaar later, in 1478, dat de cellezusters van Sint Ursula (ook wel Alexianinnen of Zwartzusters genoemd) hun intrek namen in een nieuw gebouwd kloostertje. Deze celzusters waren afkomstig uit Amsterdam en hielden zich voornamelijk bezig met de verzorging van zieken (met name pestlijders, Sint Ursula is immers de patrones van de stervenden). Naast het klooster werd in 1492 een kapel gebouwd, gewijd aan Sint Agatha (dat sinds 1990 dankzij een restauratie verbonden is met klooster).
Zij waren verjaagd door de rabiate hordes van Maarten van Rossum en namen de vlucht binnen de veilige muren van Amersfoort. De cellezusters vertrokken naar het huis de Poth. De fraters uit Soest gaven ook de huidige naam aan het klooster: Mariënhof. Deze naam is afgeleid van de naam van hun oude behuizing, de hortus Mariae, het hofje van Maria, de Mariënhof. De fraters waren geen geestelijken, maar ‘godvruchtige mannen’, die leefden naar het voorbeeld van Geert Groote en richtlijnen van de Moderne Devotie.
Ook de fraters ging het niet voor de wind, toen het Amersfoortse stadsbestuur in 1573 overging op protestantse geloof, werd het voor de Mariënhof onmogelijk om nieuwe aanwas te werven. De laatste conventuaal stierf in 1611. Het gebouw werd toegewezen aan het gilde van Sint Nicolaas, die het ombouwde tot burgerweeshuis. Het voormalige klooster zou eeuwenlang dienst doen als zodanig (tot 1932).
Verwaarlozing dreigt
Toen in de twintigste eeuw het gebouw ernstige gebreken begon te vertonen, zocht de gemeente Amersfoort een nieuwe eigenaar. Grote voorvechters voor het behoud van de Mariënhof waren de (toekomstige) burgermeester van Amersfoort en de Erfgoedvereniging Heemschut. Om in de woorden van de burgervader te spreken: ‘Het restaureren van een mooie, oude stad, is een boeiend werk.’ Er was een fors bedrag nodig voor een grondige restauratie, namelijk 288.000 gulden! Gelukkig meldde zich een kapitaalkrachtige gegadigde. De Staat der Nederlanden wilde graag het Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (sinds 2006 het RACM) in de Mariënhof vestigen.
Restauratie
‘Komt u over twee jaar maar eens terug, dan zult u eens wat anders zien’, jubelde J. Kapteyn, de leider van de restauratiewerkzaamheden in 1950. In 1953 weet burgermeester Molendijk dan ook trots in Heemschut te melden dat het klooster zijn oude luister heeft herkregen. Hierbij een kleine opsomming van restauraties om een idee te krijgen wat er allemaal hersteld werd: de kruisgewelven opgemetseld, de raamopeningen in de kloostergangen teruggevonden en wederom aangebracht, de kelder ontgraven, steenconstructies ontpleisterd, maar er werd ook centraleverwarming geplaatst, de houten kotten die de oude kloostertuin ontsierden werden gesloopt, zodat de tuinarchitect een ‘rustige en waardige entourage’ kon scheppen.
In 1988 vertrok het R.O.B. weer uit de Mariënhof. Tussen 1990 en 1991 vonden er, zoals gezegd, weer enkele herstelwerkzaamheden plaats. Het klooster gedeelte werd met het oude kapelletje van Sint Agatha herenigd (het tussenstuk werd omgedoopt tot de zogenaamde tuin- en spijskamer). De bekende restaurateur Jon Sistermans begon in 1994 met twee restaurants onder één dak: de Mariënhof, die in 1996 beide een prestigieuze Michelinster mochten voeren. Sistermans stopte in 2001, de Mariënhof bleef tot 2014 een restaurant. Sindsdien doet het voormalige klooster dienst als ‘evenmentencentrum’ (wat ik trouwens een bijzonder lelijk een loos woord vind voor deze unieke locatie).
Volgende week: de Poorten van Amersfoort!
Voetnoten
1 J. Bierens de Haan, ‘Openningswoord van den voorzitter’ Heemschut vol. 19 no. 10 (1942) 90-92, aldaar 92.
2 R. Post, Modern Devotion (Leiden 1968) 300, zie noot 2.
3 H. Molendijk, ‘Een groter monument’ Heemschut vol. 30 no. 1 (1953) 7-10, aldaar, 8.
4 Molendijk, ‘Het kleine monument’, Heemschut vol. 29 no. 4 (1952) 52-56, aldaar 52.
5 Molendijk, ‘Het conventhuis Marrienhof te Amersfoort in ere hersteld’, Heemschut vol. 27 no. 2 (1950) 34-36, aldaar 35
6 Molendijk, ‘groot monument’, 10.