Gemeente Amsterdam heeft op 19 september 2023 het woon-winkelcomplex Pentagon in de Amsterdamse Nieuwmarktbuurt aangewezen als gemeentelijk monument. Het Pentagon maakt onderdeel uit van een reeks van monumentenaanvragen waarmee Heemschut Amsterdam aandacht vraagt voor de periode Post ’65.
Theo Bosch ontwierp het gebouw in samenwerking met zijn compagnon Aldo van Eyck nadat zij een door de gemeente uitgeschreven prijsvraag hadden gewonnen. De prijsvraag was uitgeschreven vanwege onenigheid tussen de bewoners en de gemeente over het gemeentelijke stedenbouwkundig plan voor de Nieuwmarktbuurt.
In 1983 werd het Pentagon opgeleverd. Al in de jaren zeventig werden de vervallen woningen op deze plek aan de Sint Antoniesbreestraat en de Raamgracht gesloopt toen de gemeente zich inzette voor grootschalige vernieuwing en cityvorming. De Stopera, de oostlijn van de metro en de verkeersdoorbraak van het centrum naar Amsterdam-Oost zijn er de resultaten van. Vooral de metro-aanleg zorgde voor een spoor van vernieling door de toch al zwaar gehavende buurt. Acties van bewoners en monumentenzorgers zorgden voor een omslag in het denken over de stadsvernieuwing.
De naam Pentagon is te herleiden naar de vijfhoekige vorm van het gebouw. Het complex bestaat uit 88 woningen met daaronder een galerij met bedrijfseenheden en is gebouwd boven de metrobuis. Samen met het door architect Hans Hagenbeek ontworpen complex wordt het Zuiderkerkhof afgeschermd van de drukke omgeving. In het plan stonden kleinschaligheid en een verweving van functies centraal. Het plan viel in de smaak bij de buurtbewoners, vooral omdat Bosch en Van Eyck met de poorten, de binnenhoven en de daarmee ontstane secundaire routes, de verloren levendigheid in het gebied wilden terugbrengen.
Tegenwoordig is het gebouw nog steeds een karakteristiek punt op een prominente plek in de Nieuwmarktbuurt. Een kleinschalig bouwblok dat zorgvuldig in de bestaande stedelijke structuur is ingepast. Door de vijfhoekige vorm, het kleur- en materiaalgebruik is het Pentagon eigentijds en anders dan de Nieuwmarktprojecten in baksteenarchitectuur. Bovendien markeert het Pentagon een nieuwe periode die kenmerkend is geworden voor het latere werk (waaronder ook utiliteitsbouw zoals de Letterenfaculteit en het Paviljoen op het Binnengasthuisterrein) van Theo Bosch.
Het complex fungeert vandaag de dag nog steeds als sociaal wooncomplex met in de plint bedrijven en winkels, wat het sociale karakter van de buurt ten goede komt. Bovendien is het Pentagon in goede, grotendeels originele staat onderhouden en zijn in 2018 door woningcorporatie Stadgenoot 23 van de 88 woningen leeftijdsbestendig gemaakt. Met de aanwijzing tot gemeentelijk monument blijft dit bijzondere gebouw behouden voor de toekomst!
Foto: Beeldbank Stadsarchief Amsterdam
