Heemschut heeft iets met grensstenen. De klik kende een ouverture op 30 november 1990 toen in het Achterhoekse Dinxperlo op advies van de erfgoedvereniging een bijna in de aarde verdwenen grenssteen uit 1766 werd gerestaureerd en weer op originele hoogte geplaatst. Nu, 26 jaar later, is Heemschut dik tevreden met de wijze waarop de rest van de Nederlands-Duitse grens in Dinxperlo en Aalten als historisch relict beleefbaar is en wordt gemaakt.
Op de bres voor grensstenen in Dinxperlo-Suderwick
Freek Diersen (69) en Johannes Hoven (60) belichamen als geen ander de grensoverschrijdende samenwerking die de grens koestert als een bijzonderheid die trots op de kaart mag worden gezet. ‘’Niet langer als belemmering, maar als een levend en toeristisch interessant document met nog meer gerestaureerde en weer bovengronds gebrachte grensstenen, herbouwd douanehuisje, teruggebrachte slagboom en infopanelen met vlot beschreven historie en soms prachtige anekdotes.” Vooral de verhalen over het verdwenen smokkelen winnen aan romantiek en heldendom, ze worden volgens beiden met het jaar mooier.
Diersen woont in het Nederlandse Dinxperlo, dat een twee-eenheid vormt met het Duitse Suderwick, de woonplaats van Hoven. De grens is grillig en loopt dwars door de aan elkaar gegroeide dorpen. De Heelweg is Nederlands, maar de stoep aan Suderwickse kant is Duits. “Wij spreken graag van Dinxperwick, dat is een prachtige eenheidsnaam voor de naoberschap tussen beide dorpen, met behoud van ieders identiteit en nationaliteit.”
Diersen en Hoven zijn recent onderscheiden met de jaarlijkse Erfgoedprijs van de gemeente Aalten, waartoe ook Dinxperlo hoort sinds de gemeentelijke herindeling van 2005. Freek zat 40 jaar in het onderwijs, is raadslid voor het CDA, en heeft een klik met monumenten en de bijzondere cultuurhistorische betekenis van de grens. Johannes Hoven controleerde als ambtenaar van de Stadt Bocholt het reilen en zeilen van het plaatselijk bestuur en is voorzitter van Heimatverein Suderwick, die uiteraard de grens met stip als aandachtsveld heeft genoteerd. Dat geldt evenzeer voor de Dinxperlose belangenvereniging Bewaar ’t Olde.
Grensstenen lastig te beschermen
Er was een tijd dat er nauwelijks oog was voor de grensstenen en dito palen. Ze zakten weg in de grond, werden omver gereden of leden onder de opruimkoorts na het grenstractaat (vredesverdrag) van 8 april 1960 tussen Nederland en de Duitse Bondsrepubliek, waarbij in 1963 de in 1949 geannexeerde gebieden als Elten, Tüddern en Süderwick weer Duits werden.
Heemschut wilde in 1990 de historisch interessantste grensstenen en dito palen op de rijkslijst of op een gemeenschappelijk monumentenlijst. Met name die uit 1766 met de wapens van het hertogdom Gelre en het bisdom Münster, en de Bismarck-obelisken uit 1847 die herinneren aan het koninkrijk Pruisen.
“Maar, dat wordt een moeilijk verhaal,” zegt Ellis Koenders van de gemeente Aalten 26 jaar later. ‘’De stenen en palen zijn gemeenschappelijk eigendom van Nederland en Duitsland. Voordat je een monumentenstatus in beide landen op elkaar hebt afgestemd, ben je jaren aan geregel verder, als het al mogelijk is. Daarom kon er ook via het nieuwe bestemmingsplan buitengebied geen aparte status aan worden toegekend.” Wel is er bij de gemeenten Aalten, Oost Gelre en Winterswijk een nieuwe nota erfgoedbeleid in de maak, waar plaats wordt ingeruimd voor de grensstenen.
Wel zijn de grenspalen opgenomen en beschreven in de cultuurhistorische analyses, die de gemeente Aalten heeft opgesteld voor de kern Dinxperlo en het landelijk gebied. Ook in de nieuwe gezamenlijke Erfgoednota 2017-2020 van de gemeenten Aalten, Oost Gelre en Winterswijk, wordt nadrukkelijk aandacht besteed aan de grens en de grensmarkeringen. De grenspalen vormen verder een belangrijk thema in de Cultuurhistorische fietsroute langs de grens in de Oost Achterhoek, die op dit moment in de maak is.
Grensstenen gekoesterd
Vergeleken met vroeger worden de grensstenen tegenwoordig aan beide zijde van de grens als monumenten gekoesterd. Aan de Keupenstraat in Dinxperlo zijn ze allemaal weer rechtop gezet en kreeg de steen, waarvoor Heemschut zich in 1990 zo inzette, opnieuw een opknapbeurt. Aan de Heelweg, in de schaduw van de Michaëlskirche, werd een zandstenen wapensteen uit 1766 weer op hoogte gebracht. Omdat wapens en inscripties door de tand des tijds nauwelijks nog zichtbaar waren, kwam er een replica zusje bij compleet met wapen, jaartal en nummer. De replica werd bekostigd uit de opbrengst van het Naoberfeest.
Beheer en onderhoud van de originele stenen wisselt om de drie jaar tussen het Kadasteramt in Bocholt en het Kadaster in Arnhem. Het kadaster heeft de stenen ook omhooggehaald en rechtgezet, de gemeente Aalten heeft voor bestrating rondom gezorgd om te voorkomen dat ze weer wegzakken in het maaiveld. In de klinkerbestrating is de gedachte aan de grens levend gehouden: aan de Nederlandse kant met waaltjes, aan de Duitse met granietsteentjes.
2015 en 2016 zijn bijzondere jaren. Ze herinneren eraan dat een groot deel van de grens tussen Nederland en Duitsland 250 jaar oud is. Op 19 oktober 1765 werd in het klooster Burlo, net over de grens bij Winterswijk, een verdrag gesloten tussen het toenmalige Hoogstift Münster en het hertogdom Gelre. Het verdrag, dat in oktober 1766 werd geratificeerd, moest een eind maken aan telkens oplaaiende grensconflicten. Het jaartal 1766 op de historische grensstenen herinnert aan die ratificatie.
Diersen en Hoven maken zich beiden sterk voor de beleving van 250 jaar grenshistorie. Met medewerking van de gemeenten Aalten, Bocholt en Euregio zijn naast verschillende stenen informatiepanelen geplaatst met soms aardige anekdotes, vooral over smokkelen. Ook is bij Bruggenhutte een oude slagboom terug geplaatst die moet herinneren aan de tijd dat de grens nog een grens was met strenge controles. “We hebben er een prachtig educatief project van gemaakt met behulp van diverse scholen aan weerskanten van de grens. Ook hier verhaalt een infopaneel hoe het vroeger was.”
Artikel Heemschut Magazine, september 1991.