Over de restauratie van de kerk, die flink te lijden had aan het einde van de Tweede Wereldoorlog is veel discussie geweest.
Uit het Archief van Heemschut: Heemschut en Oirschot deel 2
Heemschut heeft de jonge kunsthistoricus en mediëvist Floris Harskamp gevraagd te duiken in ons archief en dit te koppelen aan een recente gebeurtenis. Hij heeft gekozen om aandacht te besteden aan het Brabantse Oirschot. Een plaats die haar verleden heeft gekoesterd. Bescherming ging niet vanzelf, maar kwam tot stand door het particuliere initiatief. De oudere gebouwen werden niet gesloopt maar gerestaureerd. Heemschut ondersteunde de bewoners. Zoals Harskamp merkt, is niet elke restauratie goed verlopen. Over het juist restaureren van het interieur van Basiliek St Petrus Banden onstond een hele polemiek.
Broabantse gezelligheid op bezoek in Oirschot, de Basiliek St Petrus Banden
Floris Harskamp
Na de inwendige mens te hebben gesterkt met een authentiek Brabants worstenbroodje bij bakkerij De Reysende Man lopen wij via de markt naar de imposante Sint Petrus kerk. Na een rondje om de kerk (ditmaal niet spottend, doch letterlijk bedoeld), valt mij vooral het prachtig gerestaureerde Oude Raadhuis (1513) op, werkelijk heel fraai!
De Rooms Katholieke kerk Sint Petrus Banden (Markt 2) is een laatgotische kruisbasiliek met een in ’t oog springende westtoren, opgetrokken uit baksteen en met veelvuldige toepassing van natuursteen. Het is één van de belangrijkste en bekoorlijke voorbeelden van de Kempische gotiek (veel voorbeelden hebben we niet in Nederland, naast Oirschot noem ik; Hilvarenbeek, Weert, Middelbeers en Chaam). De Kempische (of Kempense) gotiek De stijl kenmerkt zich als plattelandsvariant door een sterke vereenvoudiging van de klassieke (Brabantse) gotiek (zoals de Sint Jan in Den Bosch). De kerken hebben vaak een basilicale opbouw, ze zijn uitgevoerd in baksteen met natuurstenen banden (kijk naar de Sint Petrus) en hebben inwendig bakstenen gewelven.(1)
Verschillende branden
In 1462 brandde de eerste Sint Petrus (die sinds 1268 aan de Markt stond) volledig uit en ging de kostbare inventaris, inclusief belangrijke documenten, in vlammen op. Al vlug werd begonnen met de bouw van de nieuwe Sint Petrus, deze werd pas veel later voltooid (rond 1515), vanwege geldgebrek. De koorbanken (die tijdens de bevrijding in 1944 sneuvelde door geallieerd vuur; een eeuwige zonde!) kwamen van de hand van de Eindhovense schrijnwerker Jan Borchmans (+ca. 1525). Gelukkig zijn banken uitvoerig gefotografeerd voor die noodlottige dag in oktober 1944, door verschillende mensen. Borchmans liet zich inspireren op het decoratieprogramma van de Sint Jan in Den Bosch.(2) In 1566 kwam de Beeldenstorm ook naar Oirschot. Na enkele schermutselingen brandden enkele huizen rond de kerk af. Filips II bepaalde deze huizen niet herbouwd mochten worden in verband met het brandgevaar van de Sint Petrus. De huidige Markt en de vrije ligging van de kerk dateren dan ook uit die tijd.
In 1627 werd de toren geraakt door de bliksem en de 30 meter lange torenspits vatte vlam. Het nog altijd zichtbare ‘stompe’ karakter van de toren stamt uit de 17e eeuw. Na 1648 gingen de protestanten ter kerke in de Petrus kerk. De Katholieken bleven echter de grootste geloofsgroep in het dorp en vanaf 1672 werd de mis weer opgedragen in de Sint Petrus.
Verwoest tijdens bevrijding
Een flinke sprong in de tijd, brengt ons naar het laatste oorlogsjaar (voor Zeeland, Brabant en Limburg wel te verstaan). Terwijl de Duitsers zich terugtrekken, hebben de Engelsen zich aan het Wilhelminakanaal opgesteld en beschieten de Duitsers in het dorp tien dagen lang. Op maandag 2 oktober 1944, om half drie krijgt de kerk een voltreffer te verduren, al gauw staat het middenschip in brand. Tussen het gefluit van granaten proberen pastoor en inwoners manmoedig, met gevaar voor eigen leven, nog te redden wat er te redden valt. Wat liturgisch vaatwerk (de sacristiekast met inhoud), een kazuivel en een missiekruis, de rest is reddeloos verloren. De prachtige koorbanken, de gotische preek- en biechstoel, niets blijft er gespaard in het nietsontziendende vuur. De graven van Ricalt V van Merode (+1559), heer van Oirschot en de contrareformatist van vorige week Peter van Vladeracken (+1618) blijven echter wèl gespaard.
Restauratie
Tussen 1945 en 1952 wordt de kerk herbouwd. Ook hier botsen de opinies: ‘origineel’ of moderniseren? Jonkheer Eugène van Nispen tot Sevenaer, directeur van monumentenzorg, maar ook Stichting Heemschut maken deel uit van het kamp ‘Origineel’. Zij zagen liever witte bepleistering (zoals het in de middeleeuwen ook werd gedaan), dan louter kale bakstenen.3 De ‘modernisten’ kwamen voornamelijk uit het kerkbestuur en het bisdom. Hun motivatie: ‘een sfeer [is] gekomen, die geen enkele parochiaan meer zou willen missen" en verder omdat "de tegenwoordig veelvuldig opkomenden wens, het pleisterwerk van de muren te krabben en de bakstenen in het zicht te laten komen tot geestelijke achtergrond heeft de verzwakking van het Protestantse bewustzijn.’4 Aldus het kerkbestuur. Het pleit was beslecht toen bisschop Mutsaers zich ermee ging bemoeien; het werden kale bakstenen. Met een enige verbazing merkt Corneille Janssen in 1954 op: ‘Men kan niet anders, dan erkennen, dat een levendig, en zeker niet kil geheel is ontstaan; dat dit echter principieel afwijkt van elke vroegere gedaante van het gebouw, ja, dat de betrekkelijke onrust lijnrecht in strijd is met alles wat de ontwerper van de kerk voor ogen zweefde, geeft toch wel sterk te denken.’
De laatste grote algehele restauratie vond plaats tussen 2009 en 2012. De Sint Petrus is nog altijd een gezichtsbepalend onderdeel van het dorp. De kerk kreeg in 2003 door paus Benedictus XVI de eretitel ‘basilica minor’ (en is daarmee officieel een basiliek). Naast zijn religieuze functie vervult de Sint Petrus ook een grote sociale èn culturele rol in Oirschot. Het dorp trekt jaarlijks een kleine miljoen bezoekers uit binnen- en buitenland.
Volgende keer: in het spoor van Evert Spoorwater, onze zoektocht naar onbekende pareltjes in Nederland brengt ons naar het vestingstadje Brielle…
Noten
1. C. Kolman e.a., Monumenten in Nederland: Noord-Brabant (Zwolle 1996) 19-20.
2 J. Lijten, De beeldsnijders van de Oirschotse koorbanken, in: Campinia vol. 27 no. 104 (1997) 26-28.
3 C. Janssen, De Sint Petrus te Oirschot, Heemschut vol. 31 no. 4 (1954) 63-65, aldaar 64.
4 H. van den Bogaarts-Vugt, Onze toren vanaf Wereldoorlog II, Van den Herd vol. 11 no. 3 (2005) 1-6, aldaar 3.