Heemschut en andere organisaties streden voortdurend in Amersfoort voor behoud van het erfgoed. deel 3
Uit het archief van Heemschut: Heemschut en het historische centrum van Amersfoort
Heemschut heeft de jonge kunsthistoricus en mediëvist Floris Harskamp gevraagd te duiken in ons archief en dit te koppelen aan een recente gebeurtenis. Hij heeft gekozen om aandacht te besteden aan historische gebouwen in het centrum van Amersfoort. In het verleden heeft Heemschut samen met lokale historische vereniging Oud Amersfoort flink moeten strijden voor behoud van het historische erfgoed. In drie delen volgen we een aantal geredde gebouwen. Het is overigens interessant dat in deze tijd Heemschut veel meer in de naoorlogse wijken actief is en opkomt voor religieus erfgoed en via SIESTA probeert het industriële verleden te behouden. Recentelijk nog het Warner Jenkinson gebouw. Het historische centrum is in rustiger vaarwater en het erfgoed wordt zeer gewaardeerd.
Attractief Amersfoort, op ontdekking in de Keistad (3)
Floris Harskamp
‘En juist met het oog op hernieuwde schoonheid dat wij u uitgenoodigd hebben ons te volgen naar de oude Eemstad. Amersfoort is niet alleen een stadje met prachtige overblijfselen uit vroegere tijden, het is ook een stad waar de positieve heemschut, het herstel van oude, maar vervallen schoonheid, het verwijderen van het leelijke en ontsierende, een hooge vlucht genomen heeft.’ In een bescheiden drieluik wil ik aan de hand van enkele architecturale hoogtepunten, de stad Amersfoort nader in het voetlicht brengen. Vandaag sluiten we dit triptiek af met de bekende muurhuizen en de Dieventoren.
Dieventoren wordt gevangenis
Eén van de oudste elementen in Amersfoort is de zogenaamde Plompetoren aan de oostelijke rand van het oude stadscentrum. Deze zware vierkante toren dateert volgens het Rijksmonumentenregister uit de late dertiende eeuw (als verdedigingstoren van de toenmalige stadswallen). Het is de enige overgebleven toren van de oudste bemuring van de stad. Na de inmiddels bekende stadsuitbreiding van 1380 (die rond het midden van de vijftiende eeuw voltooid was), werd de toren in tegenstelling tot de rest van oude muur niet gesloopt, maar ingericht tot gevangenis. In ieder geval vanaf 1434, wanneer er in de notulen sprake is van een zogenaamde stoc (cel in hedendaags Nederlands). Vandaar de naam Dieven- of Gevangenpoort. Sinds 1554 was het zelfs de enige gevangenis van Amersfoort. De poort heeft als zodanig dienst gedaan tot ver in de negentiende eeuw (1862). In de jaren veertig (1941/1942) van de vorige eeuw besluit de gemeente om de toren grondig te ‘restaureren’. Aannemer J. Overeem die de supervisie heeft over de herstelwerkzaamheden, besluit dat het complex wordt opgedeeld in vier huizen, voorzien van een doorgang met een poort en verbonden met de Zuidsingel door middel van een bruggetje over de gracht.
Muurhuizen
Terug naar de vijftiende eeuw. Na het neerhalen van de dertiende eeuwse bemuring, wordt het puin niet afgevoerd, maar hergebruikt. De eerste muurhuizen van Amersfoort waren dan ook opgebouwd uit de wrakstukken van de muur. De oudste muurhuizen die ons zijn overgeleverd dateren echter uit het midden van de zestiende eeuw. Evenals de toren
werden de Muurhuizen begin jaren veertig flink opgelapt. Toen het project in 1942 werd opgeleverd, was dit voor Stichting Heemschut een goede reden voor ein kleinen Ausflug naar de Eemstad. Daar het een excursie in Oorlogstijd was werd aan de deelnemers gevraagd om naast inschrijfgeld ook vooral Vleesch- en Boterbonnen mee te nemen.
Als wij voorzitter Bierens de Haan mogen geloven was het uitstapje een doorslaand succes. Onder leiding van architect G. Adriaans werd Amersfoort en al haar hoogtepunten (behalve het kleine gemeentemuseum, wat als een bijzonder gemis werd opgemerkt) bezocht. De Plompetoren werd niet alleen geroemd om zijn hoge leeftijd, de fraaie restauratie, maar ook om het zogenaamde Latijntje. Toen in 1862 de laatste gevangene werd overplaatst, zetelde de kapittelschool zich in de toren, zij bouwden de nog altijd zichtbare klokkenkapel op de stompe toren en hingen hier een bijzondere klok van Thomas Both in (1590).
De Muurhuizen vormen samen met de Plompetoren een aaneengesloten ring die de historische kern van Amersfoort omsluit. Het vormt een uniek cultureel erfgoed dat in de hele wereld zijn weerga niet kent. Met deze woorden wil graag dit drieluikje afsluiten, Amersfoort een stad om niet stilletjes voorbij te rijden…
Noten
1. J. Bierens de Haan, ‘Openningswoord van den voorzitter’ Heemschut vol. 19 no. 10 (1942) 90-92, aldaar 92.
2. Letterlijk stomp, zie het lemma –plompe op het WNT: gezien op dinsdag 10 november 2016 om 11:20.
3. Monumentenregister, gezien op dinsdag 10 november 2016 om 11:28.
4. z.a. ‘De algemeene vergadering’, Heemschut vol. 19 no. 8/9 (1942) 77.
5. J. Bierens de Haan, ‘Openingswoord van den voorzitter’, Heemschut vol. 19 no. 10 (1942) 90-92, aldaar 91.