Heemschut en andere organisaties streden voortdurend in Amersfoort voor behoud van het erfgoed. deel 2
Uit het archief van Heemschut: Heemschut en het historische centrum van Amersfoort
Heemschut heeft de jonge kunsthistoricus en mediëvist Floris Harskamp gevraagd te duiken in ons archief en dit te koppelen aan een recente gebeurtenis. Hij heeft gekozen om aandacht te besteden aan historische gebouwen in het centrum van Amersfoort. In het verleden heeft Heemschut samen met lokale historische vereniging Oud Amersfoort flink moeten strijden voor behoud van het historische erfgoed. In drie delen volgen we een aantal geredde gebouwen. Het is overigens interessant dat in deze tijd Heemschut veel meer in de naoorlogse wijken actief is en opkomt voor religieus erfgoed en via SIESTA probeert het industriële verleden te behouden. Recentelijk nog het Warner Jenkinson gebouw. Het historische centrum is in rustiger vaarwater en het erfgoed wordt zeer gewaardeerd.
Attractief Amersfoort, op ontdekking in de Keistad (2)
Floris Harskamp
‘En juist met het oog op hernieuwde schoonheid dat wij u uitgenoodigd hebben ons te volgen naar de oude Eemstad. Amersfoort is niet alleen een stadje met prachtige overblijfselen uit vroegere tijden, het is ook een stad waar de positieve heemschut, het herstel van oude, maar vervallen schoonheid, het verwijderen van het leelijke en ontsierende, een hooge vlucht genomen heeft.’ In een bescheiden drieluik wil ik aan de hand van enkele architecturale hoogtepunten, de stad Amersfoort nader in het voetlicht brengen. In dit tweede gedeelte: Stadspoorten.
Stadspoorten
De oudste nog bestaande poort is een landpoort aan de noordwestelijke zijde van de stad. De fundamenten van de Kamperbinnenpoort (vroeger, voor 1380 Viepoort) liggen in de tweede helft van de dertiende eeuw. De poort bestaat uit twee achthoekige torens met een boog ertussen. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd het grootste deel gesloopt, louter de nu bekende voorpoort bleef bestaan. In 1827 werd de boog tussen de torens weggehaald, zodat het geheel een bijzonder kale indruk achterliet. De gemeente Amersfoort wilde dan ook graag de poort afbreken, om zo ruimte te scheppen voor een verkeersplein (we spreken nu over de jaren voor de Eerste Wereldoorlog). Hevig protest volgde bij de piepjonge Heemschut Stichting. Voorzitter Buma ageerde gedecideerd doch met gepaste welvoeglijkheid tegen de plannen van de gemeente:
‘De Kamperbinnenpoort te Amersfoort wordt met afbraak bedreigd. Daar dit gedenkteeken veel tot de schilderachtigheid der stad bijdraagt, werd een adres aan den raad gezonden, om het afbreken te ontraden.’
Gelukkig stak de Rijksoverheid hier een stokje voor die een subsidie beschikbaar stelde voor de restauratie. De herstelwerkzaamheden vonden plaats tussen 1931 en 1933. De boog werd teruggeplaatst en de poort werd in haar viertiende eeuwse grandeur hersteld (naar de status quo van na de stadsuitbreiding van 1380).
U kunt zich afvragen: waarom is hij niet begonnen met de Koppelpoort of nu begint hij vast over de Koppelpoort? Dit is immers veruit de bekendste ‘landmark’ van Amersfoort. Zoals wel vaker kies ik liever voor onbezongen pareltjes, vandaar dat ik de bekendste poort van Nederland (wellicht na de Sneeker Waterpoort of de Helpoort van Maastricht) onbesproken laat.
de Monnikendam
In het oosten van de stad ligt de Monnikendam, het gaat hier om een waterpoort. Een waterpoort of reek is een poort in de vesting- of stadsmuur die een rivier of gegraven water toegang biedt tot de stad. In het geval van de Monnikendam is dit de Heiligenbergerbeek.
In tegenstelling tot de Kamperbinnenpoort is de Monnikendam (hoogst- waarschijnlijk vernoemd naar de Augustijner monniken die eertijds huisden op de Sint-Andrieskamp, het stukje grond waar later de poort op werd gebouwd) jonger van datum. De waterpoort maakte onderdeel uit van de stadsuitbreiding van 1380. De eerste vermelding van de poort dateert van 1435. De restauraties aan de poort zijn van de tweede helft van de twintigste eeuw. Van de eerste in 1947 maakte de heer T. Koot gewag:
‘De stad Amersfoort zet haar restauratieplannen onvervaard door … De restauratie van de waterpoort Monnikendam kreeg haar beslag.’
De Monnikendam staat ondertussen in het Rijksmonumentenregister als volgt ingeschreven: Monnikendam: waterpoort door twee zware ronde torens geflankeerd, omstreeks 1500. De Zuidsingel (die samen met de Westsingel en Weverssingel de huidige rondweg rond het oude stadscentrum vormen) was in 1949 in aanbouw, dit wederom tot grote vreugde van Heemschut. ‘De nieuwe weg zal de singel langs de oude omwalling volgen, zodat ook de juist gerestaureerde waterpoort goed zichtbaar aan de weg komt te liggen.’
Vandaag de dag is de Monnikendam evenals veel monumenten in de stad een officiële trouwlocatie, alsmede een wonderschone pleisterplaats om weer op krachten te komen (Restaurant de Monnikendam is namelijk gevestigd in de voormalige waterpoort).
Volgende keer het laatste deel van deze trilogie: de muurhuizen (de Dieventoren) van Amersfoort!
1. J. Bierens de Haan, ‘Openingswoord van den voorzitter’ Heemschut vol. 19 no. 10 (1942) 90-92, aldaar 92.
2. Met de stadsuitbreiding van 1380 kwam de Viepoort (naar vie het Middelnederlandse woord voor vee) binnen de stadsmuren te liggen. De nieuwe poort die toegang gaf tot de stad werd de Kamperbuitenpoort (naar kamp Oudnederlands voor een omheind stuk grond) genoemd, de Viepoort werd toen al vlug de KamperBINNENpoort.
3. B. Buma, ‘Bemoeiingen’, Heemschut vol. 2 no. 1 (1912) 4-9, aldaar 7.
4. T. Koot, ‘Op Heemwacht’, Heemschut vol. 25 no. 3 (1948) 33-34, aldaar 34.
5. https://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/monuments/8053?MonumentId=8053, gezien op 24 oktober 2016.
6. z.a. ‘Stadsschooon en stadssanering’, Heemschut vol. 26 no. 3 (1949) 48.